De geschiedenis van de bouw van orgels gaat niet alleen over muziek, maar ook over techniek. In de 17e eeuw werden er overal uitvindingen gedaan waarmee nieuwe apparaten ontwikkeld konden worden om allerlei soorten werkzaamheden eenvoudiger te kunnen uitvoeren. Denk bijvoorbeeld aan de scheepvaart, de mijnbouw, of aan drukpersen, weefgetouwen en molens, maar dus ook aan orgels.
Wie wilde leren hoe je dit soort apparaten kan maken moest alles weten over de overbrengingstechnieken. Hoe breng je de kracht van een draaiende beweging van de wieken van een molen over op de maalstenen die het graan kunnen malen? Of op een scheprad waarmee water weggepompt kan worden?
Christopher Polhem (1661-1751) was een Zweedse wetenschapper, werktuigbouwkundige en ondernemer, die een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de economische en industriële ontwikkeling van Zweden, met name op het gebied van de mijnbouw en de ontwikkeling van bruggen en sluizen. Bovendien ontwikkelde hij speciaal voor het onderwijs modellen van allerlei verschillende technieken. Die modellen zijn bekend als ‘het mechanische alfabet’. Iedereen die in de werktuigbouw wilde werken moest deze kennis hebben.
Kun je de beweging voorspellen?
Hier zie je een afbeelding van Christopher Polhems modell TM1359. Het is een leuke uitdaging om eerst zelf te bedenken wat er zal gebeuren als je aan de handel gaat draaien. Zal het middendeel naar links bewegen, of juist naar rechts, of heen en weer, of helemaal niet? Kun je door blijven draaien denk je, of moet je weer terug? Bekijk daarna de video van de 3D-animatie om te controleren of je het goed hebt voorspeld.
Meer weten over Polhem?
Het technische museum in Stockholm beheert de collectie van Polhems mechanische alfabet. Je kunt veel van deze modellen ook online bekijken.
In 2011 was er een expositie over deze collectie. Hier krijg je een korte toelichting (in het Zweeds)
Overbrengingstechnieken in orgels
Ook in orgels uit de 17e eeuw en later vind je veel van deze technieken terug. Op allerlei plekken waar kracht overgebracht moet worden op een andere manier:
- Een toets indrukken maakt dat er ergens een ventiel open gaat en een pijp wind krijgt.
- Een registerknop trekken zorgt ervoor dat binnen in het orgel een hele rij pijpen wind kunnen krijgen.
- Een tremulant aanzetten maakt dat de windtoevoer zo beïnvloed wordt dat er een ander, zangerig geluid ontstaat.
- En verder vind je deze techniek op alle plekken waar de pijpen niet direct boven de toetsen kunnen staan zoals dat bij het Doe-orgel wel kan.
